КТК мұнай айдау станциясы фото Азаттық радиосы
2024 жылы Қазақстан нарықтың 11,5 пайызын алып, Еуропалық Одақтың үшінші ірі мұнай жеткізушісі болды. АҚШ (15,4%) көш бастап тұр, Норвегия сәл алда (12,1%). Германияда Қазақстанның үлесі тіпті ЕО-ның орташа көрсеткішінен де асып түседі – 13,5%. 2025 жылы бұл үлес бұдан да арта түсуі мүмкін деп жазды «Немецкая волна».
Бұған дейін Ресей ЕО-ға негізгі мұнай жеткізуші болған, бірақ Украинадағы соғыс пен санкциялардың кесірінен оның үлесі нөлге жуықтайды. Бұл жаңа жеткізушілерге, соның ішінде Қазақстанға жол ашты.
Қазақстан «Дружба» құбыры арқылы Германияға мұнай экспортын арттыруды жоспарлап отыр. Сәуір айында Қазақстан энергетика министрлігі, «ҚазМұнайГаз» Қарашығанақ кенішінен Германияның Шведт қаласындағы PCK зауытына Ресейден жеткізілім тоқтатылғаннан кейін 2,2 миллион тоннаға дейін мұнай жеткізуге келіскенін хабарлады.
Қазақстаннан Германияға «Дружба» мұнай құбыры арқылы 2025 жылы жоспарланған мұнай жеткізу 2,2 миллион тоннаны құрайды, бұл 2024 жылғы көрсеткіштен айтарлықтай көп. Жеткізу басталған 2023 жылы олар 1 миллион тоннаға жетпесе, 2024 жылы-1,5 миллион тонна болды. Энергетика министрі Ақкенженовтің айтуынша, неміс серіктестері өндірісті жылына 2,5 миллион тоннаға дейін арттыруға мүдделі, бірақ әзірге түпкілікті келісімдер жоқ.
Германия келіссөздерге қатысты пікір білдірмейді. Өткен жылы канцлер Олаф Шольц Қазақстанға мұнай үшін алғысын білдіріп, ынтымақтастықты кеңейту үшін қолдан келгеннің бәрін жасауға уәде берді. Германия канцлері Қазақстанның шикізатты импорттауды және көлік жолдарын әртараптандырудағы, сондай-ақ энергетикалық ауысудағы маңыздылығын атап өтті. Германия Қазақстаннан инвестиция тартуда, мысалы, Rhenus Logistics компаниясы Ақтау портына инвестиция салды.
Мәліметтерге сәйкес, сәуірде «Дружба» құбыры арқылы мұнай жеткізу наурыз айымен салыстырғанда 7 пайызға дерлік 160 мың тоннаға дейін өсті. Өсу тенденциясы негізінен Қарашығанақ пен Теңізге байланысты, мұнда қуаттар артты.
Ресеймен араздасқаннан кейін Германия мұнайды әртараптандыруды бастады. Бұрын Ресей импорттың 30%-дан астамын, ал 2022 жылы шамамен 26%-ын қамтамасыз еткен, кейін ол жеткізуді іс жүзінде тоқтатты. Қазіргі уақытта Германия мұнайды Норвегия, АҚШ, Қазақстан және Ұлыбританиядан импорттайды. Қазақстан «Дружба» құбыры арқылы жеткізілетін жеткізілімнің бір бөлігі ғана, басым бөлігі басқа бағыттар арқылы тасымалданады.
Сондай-ақ Қазақстан мұнайының 80%-ға жуығы Қазақстанды Новороссийск порты арқылы Ресей және Еуропамен байланыстыратын Каспий құбыр консорциумы (КҚК) арқылы экспортталады.
Соғыс Қазақстан үшін ЕО нарығында жаңа мүмкіндіктер ашты, бірақ ол мұнай жеткізуде де қиындықтар туғызды, өйткені «Каспий» және «Дружба» құбырлары сияқты инфрақұрылымға жасалған шабуылдар жүк тасымалдау көлемін уақытша қысқартты.
Қазақстан мұнайын шет елге сатуға бірнеше шешімі табылмай тұрған мәселелер кедергі жасауда.
Бірінші, мұнай шығаруға балама бағыттардың аздығы. Сондықтан Қазақстан басшылығы Транскаспий көлік дәлізін («Орта дәліз») пайдалануға ұмтылуда. Қазақстан ЕО-дан бұл бағытты жақында 10 миллиард еуро инвестиция алған еуропалық TEN-T көлік желісіне біріктіруге көмектесуді сұрайды. Қазақстан мұнайды баламалы Баку-Тбилиси-Джейхан бағыты бойынша тасымалдау кезінде үлкен шығындарға тап болады, бұл «Дружба» бағытына қарағанда шамамен 4-5 есе қымбат (Дружба арқылы -1 тонна мұнай 29 доллар, «Баку-Тбилиси-Джейхан» — 112-124 долларов.
Екінші, Қазақстан ОПЕК+ енгізген мұнай өндірісін қысқарту қысымына ұшырап отыр. Қазақстан бұл шектеулерді әрдайым ұстанбайды және рұқсат етілгеннен артық өндіреді, бұған ОПЕК тарапынан алаңдаушылық білдіріп отыр.
Үшінші, Қазақстан шетелдік компаниялармен, әсіресе, кірістің басым бөлігі еуропалық компанияларға тиесілі ірі Қашаған жобасы бойынша келісімдерді қайта қарауға тырысуда. Ел бұл өзгерістерге сот арқылы қол жеткізгісі келеді.
Осындай жағдайларға байланысты Қазақстан максималды пайда табу үшін ОПЕК+, Ресей және Батыс энергетикалық компанияларының мүдделерін теңгерімге алуы керек. Сонымен қатар, ол соғыс салдарынан жеткізілім үзілістерінің қаупін барынша азайтуы керек. Бұл «қарама-қайшылықтарды шешу үкіметтен көп уақыт пен ресурстарды талап ететін күрделі дипломатиялық және экономикалық міндет»- деп есептейді Джеймстаун қорының сарапшысы Джон Дейли.
